Ինք­նա­տիպ է եղել Գրի­գոր Նա­րե­կա­ցու “Մա­տե­ան ող­բեր­գու­թե­ան” պո­ե­մի հա­զա­րամ­յա ու­ղին, բայց ան­կախ ըն­կա­լում­նե­րի տար­բե­րու­թյու­նից, մեկն է եղել գնա­հա­տա­կա­նը. նրան վե­րագր­վել է մաք­րա­գոր­ծող-­բու­ժիչ մեծ նե­րու­նա­կու­թյուն, որի մեջ ինք­նին ար­դեն ար­վես­տի բուն առա­քե­լու­թյունն է: “Ողբ, ող­բեր­գու­թյուն” միջ­նա­դար­յան ամե­նա­տի­պա­կան ժան­րա­յին բնու­թագ­րում­նե­րին զու­գըն­թաց պո­եմն ու­նե­ցել է “Նա­րեկ աղօ­թից”, “Գիրք աղո­թից”, “Աղո­թա­մա­տե­ան”, “Աղո­թա­մա­տոյց” և նման վեր­նագ­րեր: Այն որ­պես զուտ աղո­թա­գիրք են ըն­կա­լել առա­ջին հե­տա­զո­տող­ներն ու հրա­տա­րա­կիչ­նե­րը` Ղ. Ալիշ­ա­նը, Գ. Ավե­տիք­յա­նը, Գ. Զարբ­հա­նալ­յա­նը, Հ. Նալ­յա­նը և ու­րիշ­ներ:

20-րդ դա­րասկզ­բից սկ­սեց ընդ­լայն­վել Նա­րե­կի գրա­կան առանձ­նա­հատ­կու­թյուն­նե­րի բուն արժևորու­մը Ա. Չո­պան­յա­նի, Մ. Աբեղ­յա­նի, Լ. Շան­թի և գի­տու­թյան, ար­վես­տի ու գրա­կա­նու­թյան հայ և ոչ հա­յազ­գի շատ նշա­նա­վոր գոր­ծիչ­նե­րի կող­մից: Ար­շակ Չո­պան­յա­նը, պո­եմն ան­վա­նե­լով հայ քեր­թո­ղա­կան հան­ճա­րի մի անն­ման հրաշ­ա­կեր­տու­թյուն, շեշ­տում է, որ “ամե­նեն քիչ աստ­վա­ծա­բա­նա­կա­նը և ամե­նեն շատ քնա­րեր­գա­կանն է ամ­բողջ գոր­ծին մեջ” (ԱՉ, էջ 10), և Նա­րե­կը “ընդ­հա­նուր և մաս­նա­վոր է մի­ան­գա­մայն, մարդ­կա­յին և մի­ան­գա­մայն ան­հա­տա­կան” (էջ 11):

Մա­նուկ Աբեղ­յա­նը, ներ­կա­յաց­նե­լով 10-11-րդ դա­րե­րի ընդգծ­ված կրո­նա­կան ոգու և միս­տիկ անձ­նա­պաշ­տու­թյան և մյուս կող­մից աշ­խար­հիկ վա­յել­քա­պաշ­տու­թյան հա­կոտն­յա գո­յու­թյու­նը, նշում է, որ Նա­րե­կա­ցին ին­քը ապ­րել է խս­տա­կեն­ցաղ կրո­նա­վո­րի կյան­քով, հնա­րա­վո­րու­թյուն ու­նե­ցել նե­րանձ­նա­նալ իր խո­հե­րի ու ապ­րում­նե­րի մեջ, ին­չի բա­նաս­տեղ­ծա­կան հզոր պոռթ­կու­մը տես­նում ենք “Ող­բեր­գու­թյան մատ­յան”-ում, “որ իս­կա­պես մեր առա­ջին մեծ բա­նաս­տեղ­ծա­կան երկն է, ուր մի նոր ար­վես­տա­վո­րու­թյամբ և մի նոր շն­չով մնա­յուն ձև են ստա­ցել ոչ մի­այն կրո­նա­վո­րի ան­հա­տա­կան ու դա­սա­յին, այլև ընդ­հա­նուր մարդ­կա­յին հա­վի­տե­նա­կան գա­ղա­փար­ներ և զգա­ցում­ներ, ապ­րում­ներ ու անր­ջանք­ներ” (ՄԱ, էջ 587):

Նա­րե­կի ժան­րա­յին ու խո­հա­կան եր­կա­կի­ու­թյան (կրո­նա­վո­րի աղոթք և մարդ­կա­յի­նի գրա­կան մեծ խտա­ցում-­պո­եմ) սթափ գնա­հա­տա­կա­նը գնա­լով մի­տում է հան­դես բե­րում սքո­ղե­լու առա­ջի­նը, բա­ցար­ձա­կաց­նե­լու երկ­րոր­դը: Լևոն Շան­թը պո­ե­մի խո­րը արժևորում­նե­րի մեջ նաև հայ­տա­րա­րում էր. “Ոչ էու­թյամբ, ոչ ձևով, ոչ ալ ոգի­ով աղոթք­ներ չեն ատոնք… Նա­րե­կը մարդ­կա­յին հո­գի­ի մը խո­րունկ ալե­կո­ծումն է” (ԼՇ, էջ 113):

Սկիզբ է դր­վում Նա­րե­կը մեծ ար­վես­տի չա­փա­նիշ­նե­րով գնա­հա­տե­լու, նրա մարդ­կա­յին հա­մընդ­հա­նուր և տար­ժա­մա­նակ­յա խոր­քի հետ շփ­վե­լու դժ­վա­րին փոր­ձին, որ դեռ եր­կար պետք է շա­րու­նակ­վի ու եր­բեք չհաս­նի վեր­ջին: Այս իրա­վի­ճա­կում հաս­կա­նա­լի է բա­նա­վի­ճա­յին կեց­ված­քը` պո­ե­մը կտ­րե­լու աղո­թագր­քա­յին կա­ղա­պա­րից և այն­տեղ տես­նե­լու մի­այն իրա­կան մարդ­կա­յին հա­րա­բե­րու­թյուն­ներ ու ապ­րում­նե­րի այ­սաշ­խար­հա­յին խորք: Վեր­ջին ու­սում­նա­սի­րու­թյուն­նե­րը (Մ. Մկր­յան, Վ.Նալ­բանդ­յան) և օտա­րազ­գի­նե­րի ներ­բո­ղա­յին գնա­հա­տա­կան­նե­րը (Լև Օզե­րով, Ստ. Ռաս­սա­դին, Էդ. Մե­ժե­լայ­տիս, Ս. Ավե­րինցև և ու­րիշ­ներ) դրա հաս­տա­տումն են: Իսկ ժո­ղո­վուր­դը ըն­կալ­ման ան­մի­ջա­կա­նու­թյամբ յու­րո­վի գնա­հա­տել է Նա­րե­կի բու­ժիչ ուժն ու առա­քե­լու­թյու­նը, հո­րի­նել բազ­մա­թիվ ավան­դազ­րույց­ներ նրա հե­ղի­նա­կի սր­բաշ­եշտ հրաշ­ա­գոր­ծու­թյուն­նե­րի մա­սին, որոնք պատմ­վել են սերն­դե­սե­րունդ, նաև գրի առն­վել:

Ի վեր­ջո, մե­կընդ­միշտ անա­ռար­կե­լի է դառ­նում այն, որ “Մատ­յա­նում որ­պես քնա­րա­կան հե­րոս հան­դես է գա­լիս մար­դը իր հո­գու ամե­նա­խո­րունկ ու ամե­նա­նուրբ ծալ­քե­րով, իր ապ­րում­նե­րի, խո­հե­րի ու զգաց­մունք­նե­րի ամե­նա­բազ­մա­զան հա­կա­սու­թյուն­նե­րով” (ՄՄկ, էջ 499): Որ մարդ­կա­յին այս ընդգր­կու­նու­թյամբ ան­խու­սա­փե­լի էր Նա­րե­կը ալե­կոծ օվ­կի­ա­նի հետ զու­գա­հե­ռե­լը, զգաց­նել է տվել 20-րդ դա­րասկզ­բի մեր վա­ղա­մե­ռիկ բա­նաս­տեղ­ծը. “Նա­րե­կը ալե­կո­ծու­թյուն մըն է, հո­գե­կան վր­դով մր­րիկ մը և ալե­կո­ծու­թյուն մը, ուր բա­ռերն ու կշ­ռու­թյուն­նե­րը ալիք­նե­րու բաշ­խու­մին չա­փակ­ցու­թյու­նը` անոնց ինք­նա­կոր­ծան շա­չում­նե­րը ու­նին” (ՄՄ, էջ 268):

Հա­մա­մարդ­կա­յին այս խորքն է, որ ժա­մա­նակ­նե­րի առա­ջըն­թա­ցի մեջ Նա­րե­կը շա­ռա­վի­ղում է դե­պի օտար ըն­թեր­ցո­ղի հո­գին: Այ­սօր ար­դեն Մատ­յա­նը կար­դում են ռու­սե­րեն, ֆրան­սե­րեն, անգ­լե­րեն, իտա­լե­րեն, ռու­մի­նե­րեն, հատ­վա­ծա­յին թարգ­մա­նու­թյամբ` նաև այլ լե­զու­նե­րով: Հովհ. Թու­ման­յա­նի հաս­տա­տու­մով, “այո, հի­րա­վի, հայ հան­ճա­րը կա­րո­ղա­ցել է խո­սել մարդ­կա­յին սր­տի ամե­նան­վի­րա­կան ու ամե­նաքն­քուշ զգաց­մունք­նե­րի հետ և կա­րո­ղա­ցել է հաս­նել մինչև Նա­րե­կա­ցին” (ՀԹ, էջ 241):

“Մա­տե­ան ող­բեր­գու­թե­ան” պո­ե­մը աղոթ­քի կա­ռուց­ված­քա­յին ու ժան­րա­յին ձևերի մեջ դառ­նում է հզոր մար­դեր­գու­թյուն, որ կոչ­ված է խո­սե­լու բո­լոր տա­րա­ծու­թյուն­նե­րի ու ժա­մա­նակ­նե­րի հետ: Աղոթ­քը եռօ­ղակ մա­կար­դակ­նե­րով (կա­տար­յալ ու ամե­նա­կա­րող Աստ­ված-­մե­ղա­վոր մահ­կա­նա­ցու-դժ­վա­րին վի­ճա­կից կամ մեղ­քե­րից ազատ­վե­լու աղեր­սանք) հա­ճախ կա­նո­նիկ խոսք է` ուղղ­ված ամե­նափր­կիչ Աստ­ծուն: Գրի­գոր Նա­րե­կա­ցու պո­ե­մում հս­տա­կո­րեն պահ­պան­ված այս կա­ղա­պա­րը նե­րա­ռում է մարդ­կա­յին խո­հե­րի ու ապ­րում­նե­րի ան­սահ­ման խոր­քեր, մար­դու բա­նա­կան հա­սու­նաց­ման ու բա­նա­կա­նո­րեն Կա­տար­յա­լին մո­տե­նա­լու տվայ­տա­լից ու­ղի­նե­րի ստ­վա­րագ­ծում­ներ և նրա մաք­րա­գործ­ման-փր­կու­թյան ու ան­մա­հու­թյան այ­սաշ­խար­հա­յին հաս­տա­տում­ներ:

Նա­րե­կի բո­լոր գլուխ­նե­րը Արար­չի կա­տա­րե­լու­թյան ներ­բող­նե­րի և մա­նա­վանդ մահ­կա­նա­ցու­ի մեղ­քե­րի թվաց­յալ կրկ­նու­թյուն­նե­րի մեջ են­թարկ­վում են կա­ռուց­ված­քա­յին առա­ջըն­թա­ցի ներ­քին տրա­մա­բա­նու­թյա­նը: Հենց սկզ­բից խո­սե­լով բո­լո­րի անու­նից և բո­լո­րի արատ­ներն առ­նե­լով իր մեջ` Նա­րե­կա­ցին դրա­մա­տիկ է դարձ­նում իս­կա­կան արար­մա­նը կոչ­ված լի­նե­լու, բայց վախ­ճա­նին չհաս­նե­լու հնա­րա­վոր վի­ճա­կը.

 

Մի լի­ցի ինձ երկ­նել և ոչ ծնա­նել,

Ող­բալ և ոչ ար­տա­սու­ել,

Խոր­հել և ոչ հա­ռա­չել,

Ամ­պել և ոչ անձրևել,

Ըն­թա­նալ և ոչ հա­սա­նել: (Բան Բ, բ)

 

Հա­կա­սու­թյուն­նե­րի եր­կու բևեռ­նե­րի միջև ան­մի­ջա­պես նր­բո­րեն ստեղծ­վում են շփ­ման եզ­րեր, նույն հոգ­սի գողտ­րիկ մտեր­մու­թյուն. “Ար­դեւք մո­ռա­ցե՞ս զբա­րե­րա­րելդ` ակն­կա­լու­թիւն, ան­տես­ցե՞ս զգ­թա­սի­րելդ` խնա­մող” (Բան Բ, գ):

Նա­րե­կին բնո­րոշ ոճա­յին հա­կա­սու­թյուն­նե­րի մեջ այս սահ­մա­նը Աստ­ծո ներ­բո­ղով և մար­դու ինք­նա­ձաղկ­մամբ անընդ­հատ պետք է հե­ռա­նա և հո­գե­բա­նա­կան նոր վի­ճակ­նե­րով կր­կին մո­տե­նա, որ ապա­հո­վի փր­կա­գործ­ման անե­րեր հույ­սը: Հենց այդ հո­գե­վի­ճակ­նե­րի ար­տա­քին ու ներ­քին կա­պե­րը ան­սահ­ման մե­ծաց­նում են Նա­րե­կի մար­դա­կենտ­րոն ընդգր­կում­նե­րը, պո­ե­մը հա­վաս­տի է դարձ­նում մար­դու բուժ­ման-­մաք­րա­գործ­ման իրա­կան ու խո­հա­կան հիմ­քե­րը: Բայց շատ են եր­կու ծայ­րաբևեռ­նե­րի անջր­պետ­նե­րը: Տա­ռա­պող ան­հա­տը հե­ռա­ցել է բո­լոր առա­քի­նու­թյուն­նե­րից, և կար­ծես հնա­րա­վոր չէ գտ­նել փր­կու­թյան որևէ հույս: Մյուս կող­մից, այդ փր­կու­թյան հա­մար ու՞մ վրա է ընկ­նում ամե­նա­մեծ հոգ­սը` ի՞ր, թե՞ իրեն արա­րո­ղի: Սա մտ­քի ու­ղին է` ձեռք բե­րե­լու որոշ ինք­նավս­տա­հու­թյուն. “Եւ զի մի զփր­կու­թե­անն վս­տա­հու­թիւն ի սպառ կտ­րե­ցից” (Բան Է, ա):

Բայց ան­չափ են արատ­նե­րը, մեղ­սա­գործ է մար­դը, ստիպ­ված է ինք­նա­ծին ու ըն­տա­նի ոսոխ­նե­րի` իր մեղ­քե­րի դեմ հա­նել ամե­հի ու խուլ մար­տիկ­նե­րի, թե­կուզ դա իրեն պատ­ճա­ռի “դժ­վա­րա­կութ ծա­ռե­րի պտուղ քա­ղե­լու կս­կիծ, ան­կոխ ճամ­փե­քի չա­րա­չար տա­ժանք”:

Մար­դու երկ­վու­թյուն­նե­րը հաս­տա­տող բա­ռա­պատ­կե­րա­յին հա­կադ­րու­թյուն­նե­րը մե­ծաց­նում են բա­նաս­տեղ­ծա­կան ասո­ցի­ա­ցի­ա­նե­րի ընդգր­կու­մը: Այն մի դեպ­քում ներ­կա­յաց­նում է քն­նա­րա­կան հե­րո­սի ուղ­ղա­կի եր­կատ­վա­ծու­թյու­նը, ձգ­տե­լու ու չհաս­նե­լու դրա­ման. “…Անձ­կամ և ոչ տե­սա­նեմ, փա­փա­գեմ և ոչ հան­դի­պիմ, կա­րօ­տիմ և ոչ պա­տա­հիմ…” (Բան ԻԸ, բ): Այս վի­ճա­կից բնա­կան ան­ցում է ար­վում դե­պի մարդ­կա­յին էու­թյան մա­սին ան­կողմ­նա­կալ վեր­հուշ­ը, ուր ան­թա­քույց է ինք­նար­դա­րաց­ման մի­տու­մը.

 

Քան­զի ով ոք ի մարդ­կա­նէ մե­ղաւ և ոչ զղ­ջա­ցաւ.

Ով ոք զազ­րա­ցաւ և ոչ ամա­չե­աց.

Ով ոք գար­շե­ցաւ և ոչ պատ­կա­ռե­աց.

Ով ոք կոր­ծա­նե­ցաւ և ոչ հե­ծե­ծաց… (Բան ԻԹ, բ)

 

Մարդ­կա­յին երկ­վու­թյան դրա­ման ընդգծ­վում է տար­ժա­մա­նակ­յա դա­սա­կան պատ­կե­րով. ար­յու­նով ու կա­թով լի եր­կու ըմ­պա­նակ­ներ, եր­կու բուր­վառ­ներ` խն­կա­բույր ու ճեն­ճե­րա­հոտ, քաղց­րու­թյուն ու դառ­նու­թյուն պա­րու­նա­կող եր­կու անոթ­ներ, մատ­նե­րի ծայ­րին պա­հած եր­կու գա­վաթ­ներ` մե­կի մեջ գի­նի, մյու­սում լե­ղի, “Դէմք կրկ­նա­կի կեր­պից, մինն տխ­րե­ալ և միւսն ցա­սու­ցե­ալ” (Բան Լ): Ան­սահ­ման են մարդ­կա­յին էու­թյան այս­պի­սի ընդ­հան­րա­ցում­նե­րը, և այս­տեղ շատ դի­պուկ է Մ.Աբեղ­յա­նի դի­տար­կու­մը. Նա­րե­կա­ցին “բուռն սաստ­կու­թյամբ նկա­րագ­րում է ավե­լի մեղ­քի զգա­ցու­մը, մե­ղա­վոր մար­դուն, քան մեղ­քը” (ՄԱ, էջ 595):

Ի վեր­ջո և՛ ծայ­րաբևեռ­նե­րի հա­րա­բե­րու­թյու­նը, և՛ բա­ռա­պատ­կե­րա­յին հա­կա­սու­թյու­նը Նա­րե­կա­ցին նր­բո­րեն վե­րա­ծում է հա­կադ­րա­մի­աս­նու­թյան, որ­պես­զի ավե­լի հիմ­նա­վոր դարձ­նի սահ­ման­նե­րի մեր­ձե­ցու­մը.

 

Քեզ ար­դա­րու­թիւն հան­դեր­ձեր, բա­րե­րար,

Եւ ինձ ամօթ և պատ­կա­ռանս պատ­րաս­տե­ցեր.

Քեզ փառս վա­յել­չա­կանս,

Եւ ինձ նա­խա­տինս յար­մա­րաւ­որս.

Քեզ քաղց­րու­թե­ան յիշ­ա­տակ,

Եւ ինձ մաղձ քա­ցա­խե­ալ ի կա­տա­րա­ծի… (Բան Ի, ա)

 

Կա­տար­յա­լին մեծ դժ­վա­րու­թյամբ մեր­ձե­նա­լու բա­րո­յա­հո­գե­բա­նա­կան ու խո­հա­կան այս ու­ղին, որը նաև մար­դու բա­նա­կան հա­սու­նաց­ման ճա­նա­պարհն է` ձգ­տում­նե­րի ու կաս­կած­նե­րի, նա­հան­ջի ու վս­տա­հու­թյան նշա­ձո­ղե­րով, հաս­տատ­վում է Նա­րե­կի ընդգծ­ված հու­մա­նիզ­մով. ին­քը, որ պար­տա­վոր է “մի օրում ան­թիվ բյուր քան­քար­նե­րի տու­գանք վճա­րել”, ոչ թե մի­այն իր փր­կու­թյունն է հայ­ցում, այլ “պա­ղա­տիմ մար­դա­սի­րու­թիւն” (Բան, ԺԸ, ա):

Այս մար­դա­սի­րու­թյան մեջ նե­րառ­վում է նաև այն, որ մե­ղա­վո­րու­թյան նե­րանձ­նա­կա­նաց­ված կու­տա­կում­նե­րը ցրե­լու, փր­կու­թյունն ավե­լի հիմ­նա­վո­րե­լու հա­մար զու­գա­հեռ­ներ են ար­վում դր­սի երևույթ­նե­րի հետ, ներ­քին ապ­րու­մը տա­րած­վում է ար­տա­քին ոլորտ­նե­րի մեջ, այս տա­րա­ծա­կա­նու­թյու­նը պար­զում է ձգ­տու­մի հիմ­նա­վոր­վա­ծու­թյու­նը: Մե­ղա­վոր մար­դուն մի դեպ­քում հա­մե­մա­տում է փո­թոր­կուն ծո­վի մեջ կոր­ծան­վող նա­վի հետ (Բան ԻԵ) և տա­լիս ար­տա­քին նկա­րագ­րու­թյան պատ­կե­րա­վոր ման­րա­մաս­ներ, ին­չը գե­ղար­վես­տա­կան գրա­կա­նու­թյան ինք­նու­րույ­նաց­ման հայ­տա­նիշ­նե­րից է: Մի այլ դեպ­քում Աստ­ծո փրկ­չա­գոր­ծու­թյու­նը հիմ­նա­վո­րում է նրա­նով, թե դու “ան­կաշ­առ դա­տաւ­որ” ես, մե­ղա­վո­րի վրա “չա­ճա­պա­րե­ցիր քա­հա­յա­նա­պես վրա պրծ­նե­լով”, այլ “անո­խա­կալ” հա­մա­ձայն ես մաք­րա­գոր­ծել նրան, և այս առի­թով քնա­րա­կան հե­րո­սը զու­գա­հեռ­վում է սո­ցի­ա­լա­կան տար­բեր խա­վե­րին, ու կա­տար­վում են սո­ցի­ա­լա­կան դի­պուկ ընդ­հան­րա­ցում­ներ. “Զի­նու­որ նեն­գաւ­որ, մար­տիկ ան­պատ­րաստ, մշակ հեղ­գա­ցե­ալ, աղօ­թա­կան անխ­րա­խոյս, բաշ­խող ժլատ, վե­րա­տե­սուչ կար­կամ, վա­ճա­ռա­կան վատ­նիչ, պաշ­տօ­նե­այ ար­բե­ցող” (Բան ԾԶ) և այլն:

Սի­րուն ապա­վի­նած, տագ­նապ­նե­րի ու հու­սա­վա­ռու­թյան ճա­նա­պար­հով փր­կու­թյան հույսն ու հա­վա­տը վերջ­նա­կան հիմ­նա­վո­րե­լու հա­մար էլ ու՞մ պետք է դի­մի հոգ­նած (եր­կար ու դժ­վա­րին էր ան­ցած ճա­նա­պար­հը) ու գո­րո­վան­քի կա­րիք ու­նե­ցող մար­դը, եթե ոչ մո­րը` այս դեպ­քում Աստ­վա­ծա­մո­րը, “որ բարձ­րաս­ցի պա­տիւ քո ինև և ցուց­ցի փր­կու­թիւն իմ քև” (Բան Ձ, բ): Վկա­յի ան­կաշ­ա­ռե­լի հե­ղի­նա­կու­թյու­նը հա­վաս­տի է դարձ­նում ձգ­տու­մի օրի­նա­կա­նու­թյու­նը և հիմ­նա­վոր` իրա­կա­նաց­ման անհ­րա­ժեշ­տու­թյու­նը:

Հի­մա ար­դեն բա­նաս­տեղ­ծը կա­րող է ձևավո­րել իր մար­դա­սի­րու­թյան ամե­նատ­պա­վո­րիչ ընդ­հան­րա­ցում­նե­րից մե­կը. “Մի մա­տու­ցա­ներ բա­ժակ դառ­նու­թե­ան ի ժամ ծա­րաւ­ու…” (Բան ՁԲ, զ) և ամ­փո­փել մաք­րա­գործ­ման, Կա­տար­յա­լին մոտ լի­նե­լու և ան­մա­հու­թյան մա­սին իր պատ­կե­րա­ցում­նե­րը, իր դրա­մա­նե­րի ու ձգ­տում­նե­րի վերջ­նա­կե­տի գաղտ­նի­քը: Նա­րե­կա­ցին այդ գաղտ­նի­քը հա­մա­րում է արա­րիչ լի­նե­լու, ավե­լի որոշ­ա­կի` ստեղ­ծե­լու—ս­տեղ­ծա­գոր­ծե­լու ու­նա­կու­թյու­նը և դրա իրա­ցու­մը: Ահա թե ին­չու հենց սկզ­բից նրան այդ­քան մտա­հո­գում էր կես ճա­նա­պար­հին չմ­նա­լու, ձե­ռա­կեր­տը ավար­տե­լու խն­դի­րը, որը բա­նա­կա­նո­րեն մար­դու ինք­նա­հաս­տատ­ման գոր­ծոն­նե­րից է: Եվ պո­ե­մի ավար­տին, երբ ինք­նա­բա­ցա­հայտ­ման շատ բարդ ու ընդգր­կուն ձևերով քնա­րա­կան հե­րո­սը մո­տե­ցել է բա­նա­կա­ն Կա­տար­յա­լին, նա վս­տահ է, որ Աստ­ված կօգ­նի հան­դի­պեց­նե­լու իր նպա­տա­կին` ապ­րե­լու արար­ման վախ­ճա­նի բերկ­րան­քը.

 

Արա­գե­ա՛, միշտ կա­րող, զյա­ռա­ջադ­րե­ալ ձե­ռա­կերտս

դիւ­րաւ­որս ըն­թացս ի յաւ­ար­տումն լր­մանն.

Ի վախ­ճան իրին բերկ­րու­թե­ամբ զիս հա­սո… (Բան ՁԵ, ա)

 

Ավար­տի լա­վա­տե­սա­կան տրա­մադ­րու­թյամբ Նա­րե­կի հե­ղի­նակն ինքն էլ ար­դեն չի կաս­կա­ծում, որ մատ­յա­նը կա­տա­րե­լու է մե­ծա­գույն առա­քե­լու­թյու­նը. բա­նա­կա­նու­թյան լույ­սով մաք­րա­գոր­ծե­լով բո­լո­րին` ապա­հո­վե­լու է նաև իր հա­վեր­ժու­թյու­նը, այ­սինք` արա­րիչ ու կա­տար­յալ լի­նե­լու անհ­րա­ժեշ­տու­թյու­նը. “Եւ թէ­պէտ վախ­ճան ըն­կա­լայց իբր զմա­հա­ցու, այլ յա­րա­կա­յու­թե­ամբ բա­նի այսր սո­փե­րի զրե­ցայց կեն­դա­նի”:

 

“Վասն ար­դա­րու­թյան” 2003թ. թիվ 43

 

ՀԱ­ՄԱ­ՌՈ­ՏԱԳ­ՐՈՒ­ԹՅՈՒՆ­ՆԵՐ

 

ՄԱ — Մա­նուկ Աբեղ­յան, Եր­կեր, հա­տոր Գ, Երևան, 1968:

ՀԹ – Հովհ. Թու­ման­յան, Եր­կե­րի ժո­ղո­վա­ծու, հա­տոր 4, Երևան, 1969:

ԼՇ – Լևոն Շանթ, Եր­կեր, հա­տոր 9, Պեյ­րութ, 1946:

ՄՄ – Մի­սաք Մե­ծա­րենց, Եր­կե­րի լի­ա­կա­տար ժո­ղո­վա­ծու, Երևան, 1984:

ՄՄկ – Մկր­յան Մ.Մ., Հայ հին գրա­կա­նու­թյան պատ­մու­թյուն, Երևան, 1976:

ԱՉ — Ար­շակ Չո­պան­յան, Դեմ­քեր, Փա­րիզ, 1924: